Chuyển đổi số – Gìn giữ và làm giàu giá trị văn hóa bản địa trong kỷ nguyên số
Trong nhiều năm qua, khi nói về chuyển đổi số, người ta thường nhấn mạnh đến năng suất, hiệu quả và kinh tế. Nhưng trên hành trình thực tiễn của Dự án IDAP – Chuyển đổi số Bao trùm, KisStartup nhìn thấy một khía cạnh sâu sắc hơn: chuyển đổi số không chỉ thay đổi kinh tế, mà còn gìn giữ và làm giàu văn hóa – chính là linh hồn của cộng đồng.
Ở những bản làng vùng cao Lào Cai, Sơn La, công nghệ không đến như một làn sóng xa lạ, mà dần trở thành cầu nối để bản sắc địa phương bước ra thế giới, giúp di sản văn hóa sống lại trong hình thức mới – số hóa, lan tỏa, và được trao truyền qua thế hệ trẻ.
Khi công nghệ trở thành người kể chuyện của bản sắc
Từ những chương trình huấn luyện của IDAP, nhiều nghệ nhân, thầy cô và thanh niên dân tộc thiểu số đã bắt đầu học cách ghi lại, lưu trữ và giới thiệu di sản bằng công cụ số. Những lớp học nhỏ về dựng video, chụp ảnh sản phẩm, thiết kế nội dung dần trở thành nơi “kể chuyện văn hóa” theo cách của người bản địa.
Tại Sơn La, Giảng viên Lò Thị Ngọc Diệp cùng nhóm sinh viên Đại học Tây Bắc phối hợp để số hóa các đặc trưng văn hóa Thái, đưa các buổi biểu diễn, clip hướng dẫn lên mạng xã hội.
Những nỗ lực như thế đang biến youtube thành trường học mở, nơi giá trị văn hóa được chuyển hóa thành sản phẩm, dịch vụ sáng tạo – lớp học nhạc cụ, tour trải nghiệm văn hóa, lớp dạy thêu trang phục dân tộc, hay workshop làm đồ thủ công truyền thống.
Ở Lào Cai, TS. Đặng Thị Oanh cùng các giảng viên, sinh viên sưu tầm và phát triển các đặc trưng văn hóa của các nhóm dân tộc, đặc biệt người Dao, phát triển những hiểu biết của cộng đồng về tín ngưỡng của người Dao. Những nỗ lực của chị Vàng Thị Mai thu thập các bài hát then giai điệu cổ của người Tày ở Bản Liền được nhân lên cùng sự cổ vũ của cộng đồng. Lớp học nhỏ của chị được duy trì để phát triển khi mọi người đến học và được truyền dạy và được quảng bá trên nền tảng youtube, facebook.
Công nghệ số – người bạn đồng hành của di sản
Trên thế giới, công nghệ đang trở thành “bộ nhớ mở rộng” của nhân loại, giúp lưu giữ và phục dựng những gì tưởng như đã mai một. Ở Guatemala, ứng dụng Duolingo thêm ngôn ngữ K’iche’ của người Maya, góp phần hồi sinh tiếng nói từng bên bờ quên lãng. Tại Bolivia, ứng dụng OEI App lưu giữ năm ngôn ngữ bản địa với hệ thống phát âm và từ điển điện tử, giúp học sinh vùng núi dễ dàng học lại tiếng mẹ đẻ. Ở Úc, Canada, New Zealand, công nghệ VR360, 3D scanning và thực tế ảo được dùng để phục dựng lễ hội, nhà sàn, đồ gốm và các điệu múa cổ – giúp công chúng toàn cầu được “dạo bước” trong không gian văn hóa bản địa dù ở cách nửa vòng trái đất.
Một số dự án còn thử nghiệm blockchain để bảo vệ bản quyền tri thức cộng đồng – từ mẫu hoa văn, công thức nhuộm chàm, đến bài thuốc dân gian – đảm bảo rằng tri thức truyền thống được chia sẻ công bằng và không bị chiếm dụng thương mại.
Những công nghệ như AI, thực tế ảo, lưu trữ đám mây, ngôn ngữ học số, và blockchain đang giúp di sản được tái sinh dưới hình thức mới: sống động, tiếp cận được và có thể tương tác. Nhưng trên hết, chúng chỉ thực sự có ý nghĩa khi cộng đồng bản địa là người kể chuyện chính.
Bài học từ IDAP: Khi cộng đồng làm chủ công nghệ
Kinh nghiệm từ các chương trình ở Lào Cai và Sơn La cho thấy, khi chuyển đổi số bắt đầu từ văn hóa, nó tạo ra sự gắn kết bền vững hơn bất kỳ dự án kỹ thuật nào.
Ở Bản Liền, người Tày không chỉ số hóa quy trình sản xuất trà cổ thụ mà còn kể lại lịch sử cây trà qua video ngắn, chia sẻ phong tục hái lá, chế biến và mời trà trong dịp lễ tết. Trang fanpage “Hương trà Bản Liền” không chỉ bán hàng mà còn trở thành kênh giáo dục văn hóa sống động.
Tại Bản Lùn, cộng đồng người Thái tổ chức lớp học dân ca kết hợp livestream. Trẻ em không chỉ học hát, mà học cách quay video, dựng clip, phụ trách phần mô tả và phụ đề. Cả bản cùng tham gia, mỗi người một phần việc – và kết quả là một kho dữ liệu số về âm nhạc dân tộc được chính cộng đồng tạo ra.
IDAP gọi cách làm này là “chuyển đổi số cộng đồng dẫn dắt” – công nghệ được “nội địa hóa” bởi người dân, chứ không áp đặt từ bên ngoài. Chính điều đó khiến văn hóa sống và phát triển tự nhiên, đồng thời tạo ra giá trị kinh tế mới mà không làm mất đi bản sắc.
Gìn giữ để phát triển – phát triển để lan tỏa
Công nghệ có thể giúp bảo tồn, nhưng mục tiêu cuối cùng vẫn là đưa văn hóa trở lại đời sống hiện đại. Những lớp học nhạc cụ, tour trải nghiệm, video kể chuyện nghề hay sản phẩm lưu niệm đều là cách chuyển hóa di sản thành giá trị thực.
Ở đó, mỗi bài hát, điệu múa, họa tiết thổ cẩm không còn nằm trong tủ kính hay sách nghiên cứu, mà được số hóa, chia sẻ, và trở thành nguồn cảm hứng sáng tạo cho thế hệ mới. Khi một em học sinh ở Sơn La có thể dạy đàn tính qua TikTok, hay một nghệ nhân ở Bản Khảo mở lớp nhuộm chàm online, thì văn hóa đã thật sự bước vào kỷ nguyên số theo cách đậm chất con người Việt Nam – mộc mạc, kiên nhẫn và sáng tạo.
Thách thức và tầm nhìn
Chuyển đổi số trong lĩnh vực văn hóa đặt ra nhiều thách thức: cân bằng giữa bảo tồn và thương mại, giữa mở rộng và bảo mật tri thức cộng đồng. Nếu công nghệ được sử dụng thiếu định hướng, di sản có thể bị bóp méo hoặc chiếm dụng. Vì thế, điều cốt lõi là quyền làm chủ nội dung và tri thức phải thuộc về cộng đồng bản địa.
KisStartup và các đối tác trong IDAP hướng tới mô hình phát triển văn hóa bền vững, nơi công nghệ chỉ đóng vai trò hỗ trợ – giúp cộng đồng tự kể chuyện, tự lan tỏa và tự tạo giá trị.
Hành trình kế tiếp
Từ những lớp học nhỏ về quay phim, dựng clip ở Sơn La, đến những sản phẩm du lịch văn hóa ở Lào Cai, chuyển đổi số đang thắp lại ngọn lửa sáng tạo trong mỗi cộng đồng. Khi công nghệ trở thành công cụ của văn hóa – chứ không thay thế nó – chúng ta sẽ thấy một tương lai nơi bản sắc dân tộc không bị mất đi, mà được tái sinh trong thế giới số.
“Chuyển đổi số không làm mờ đi truyền thống – nó làm cho truyền thống cất tiếng nói mới.”
Và chính những người trẻ, những nghệ nhân, những người thầy, những doanh nghiệp nhỏ nơi miền núi… đang cùng KisStartup viết tiếp câu chuyện ấy – hành trình làm cho văn hóa sống động hơn, lan tỏa hơn và có giá trị hơn trong kỷ nguyên số.
© Bản quyền thuộc về KisStartup. Nội dung được phát triển trong khuôn khổ dự án IDAP- Tăng cường hệ sinh thái chuyển đổi số bao trùm. Mọi hình thức sao chép, trích dẫn hoặc sử dụng lại cần ghi rõ nguồn KisStartup/IDAP