Những mô hình kinh doanh bao trùm với người khuyết tật
KisStartup tổng hợp và phân tích
Trong vài năm gần đây, các mô hình kinh doanh bao trùm người khuyết tật đã chuyển từ phạm vi thiện nguyện sang những cấu trúc vận hành chuyên nghiệp, bền vững và có thể mở rộng. Điều quan trọng là các mô hình này không đặt người khuyết tật vào vị trí “đối tượng được hỗ trợ”, mà ở vị trí người lao động, người sáng tạo, người tiêu dùng và đối tác trong hệ sinh thái kinh doanh. Điểm chung của những mô hình thành công là sự kết hợp hài hòa giữa ba yếu tố: tạo việc làm – phát triển kỹ năng – kinh doanh thương mại, đôi khi bổ sung thêm trụ cột tư vấn cho các doanh nghiệp khác về bao trùm. Kết quả của cách tiếp cận này là một thế hệ doanh nghiệp – cả xã hội lẫn công nghệ – đang chứng minh rằng bao trùm không chỉ là trách nhiệm xã hội mà còn là lợi thế cạnh tranh thực sự.
Doanh nghiệp xã hội tạo việc làm: từ “chỗ làm đặc thù” đến năng lực nghề thực thụ
Trên thế giới, các mô hình doanh nghiệp xã hội tuyển dụng trực tiếp người khuyết tật ngày càng đa dạng: từ tiệm bánh 60+ Plus Bakery & Café ở Thái Lan, các quán cà phê do người khiếm thính vận hành tại Indonesia và Singapore, đến những xưởng may, xưởng rửa xe hay mô hình cảnh quan đô thị do người khuyết tật trí tuệ phụ trách. Điều làm nên sức sống của những mô hình này không phải ở câu chuyện “cảm động”, mà ở tính chuyên nghiệp trong đào tạo nghề và quản trị vận hành.
Những doanh nghiệp này thường xây dựng lộ trình nghề bài bản: đào tạo kỹ năng cứng, huấn luyện kỹ năng mềm, kèm theo hỗ trợ hòa nhập cộng đồng. Nhờ vậy, người khuyết tật không chỉ có việc làm, mà có được năng lực nghề thật sự. Về phía doanh nghiệp, mô hình doanh thu–chi phí được thiết kế để hoạt động như một công ty bình thường, không phụ thuộc hoàn toàn vào tài trợ. Khi sản phẩm tốt, dịch vụ ổn định, khách hàng quay lại vì chất lượng chứ không phải vì lòng thương, và đó là lúc doanh nghiệp xã hội trở thành một mô hình bền vững.
Bao trùm trong tập đoàn lớn: khi sự đa dạng thành động lực tăng trưởng
Ở nhiều tập đoàn quốc tế, mô hình bao trùm người khuyết tật đã trở thành một phần của chiến lược nhân sự dài hạn. Thay vì tạo những công việc “riêng” hoặc đơn giản hóa quá mức, các doanh nghiệp này đưa người khuyết tật vào chính các vị trí cốt lõi, đi kèm điều chỉnh môi trường làm việc, công nghệ hỗ trợ và đào tạo nội bộ để phá bỏ các rào cản vô hình.
Các nghiên cứu lớn của Accenture và Disability:IN cho thấy các công ty dẫn đầu về bao trùm người khuyết tật ghi nhận doanh thu, lợi nhuận ròng và hiệu suất kinh tế cao hơn rõ rệt so với trung bình ngành. Lợi ích không chỉ đến từ việc thu hút nhân tài đa dạng, mà còn từ văn hóa đổi mới, khả năng giữ chân nhân viên tốt hơn và hình ảnh doanh nghiệp gắn với sự tiên phong. Bao trùm người khuyết tật, trong trường hợp này, trở thành một chiến lược kinh doanh khôn ngoan, không phải gánh nặng chi phí.
Doanh nghiệp xã hội cung cấp dịch vụ hỗ trợ: phát triển con người rồi “xuất khẩu” năng lực cho doanh nghiệp khác
Một nhóm mô hình khác không tuyển dụng trực tiếp quy mô lớn, mà trở thành “trung tâm trung gian” giúp người khuyết tật bước vào thị trường lao động một cách độc lập. Những tổ chức như Steps With Theera hay nhiều mô hình ở châu Âu và Bắc Mỹ đào tạo nghề theo chuẩn, đánh giá năng lực, huấn luyện tại chỗ, sau đó kết nối người học với doanh nghiệp đối tác. Cách làm này tạo ra chuỗi giá trị kép: người khuyết tật có việc làm phù hợp, còn doanh nghiệp có nguồn nhân lực đã được chuẩn bị kỹ càng.
Không dừng lại ở đào tạo, nhiều tổ chức còn cung cấp dịch vụ tư vấn, đánh giá mức độ bao trùm, thiết kế lại quy trình làm việc hoặc không gian làm việc cho doanh nghiệp và chính quyền đô thị. Ở đây, giá trị kinh tế đến từ việc kết hợp thu phí dịch vụ, hợp đồng đào tạo và các gói tư vấn bao trùm – một mô hình có khả năng mở rộng lớn và tạo tác động hệ thống.
Từ CSR sang doanh nghiệp xã hội độc lập: con đường tiến hóa tự nhiên
Nhiều mô hình bắt đầu từ các sáng kiến CSR của doanh nghiệp nhưng dần phát triển thành doanh nghiệp xã hội độc lập. Một ví dụ điển hình là mô hình horticulture dành cho người khuyết tật trí tuệ tại châu Âu, ban đầu chỉ là dự án trách nhiệm xã hội, nhưng khi quy trình vận hành, nhu cầu thị trường và đội ngũ nhân sự ổn định, nó tách ra thành doanh nghiệp xã hội “ENABLE”.
Điểm mạnh của hành trình này là tận dụng được nguồn lực, hệ thống quản trị, uy tín và khách hàng sẵn có của doanh nghiệp mẹ. Khi tách ra, mô hình trở nên linh hoạt hơn, mở rộng sản phẩm – dịch vụ và thu hút thêm đối tác mà không bị giới hạn bởi cấu trúc quản trị của công ty gốc. Đây là một trong những hướng đi tiềm năng cho các doanh nghiệp Việt Nam nếu muốn làm bao trùm một cách bền vững.
Công nghệ và nền tảng số: khi người khuyết tật là khách hàng, nhân lực và đối tác đổi mới
Hệ sinh thái startup công nghệ phục vụ người khuyết tật đang phát triển mạnh trên toàn cầu. Những giải pháp như Be My Eyes, Envision AI, AccessiBe, Walk With Path hay những startup trong danh mục của Remarkable và ATF Labs cho thấy công nghệ có thể vừa tạo tác động, vừa tạo lợi nhuận.
Điểm chung của các startup thành công không nằm ở thiết bị hay ứng dụng cụ thể, mà ở bốn nguyên tắc:
Thứ nhất, họ coi người khuyết tật là đồng thiết kế. Sản phẩm không được xây dựng từ giả định, mà dựa trên thử nghiệm thực tế, vòng lặp phản hồi liên tục và sự tham gia của người dùng khuyết tật trong mọi giai đoạn.
Thứ hai, mô hình kinh doanh không chỉ dựa vào bán phần cứng hay ứng dụng, mà nằm ở dịch vụ đi kèm: giấy phép phần mềm, gói theo dõi dữ liệu, báo cáo cho bệnh viện, dịch vụ bảo trì hoặc gói tư vấn bao trùm cho doanh nghiệp B2B.
Thứ ba, họ nắm bắt một thực tế lớn: cộng đồng người khuyết tật toàn cầu có hơn 1,3 tỷ người – một nhóm khách hàng đủ lớn để hình thành thị trường riêng, không phải phân ngách nhỏ. Điều này giải thích vì sao nhiều startup chọn mô hình SaaS, nền tảng kết nối hoặc hệ sinh thái đa thiết bị.
Thứ tư, họ không chỉ tuyển dụng người khuyết tật như một cử chỉ nhân văn, mà coi đây là lợi thế cạnh tranh trong thiết kế trải nghiệm người dùng và kiểm thử. Người dùng thực sự trở thành người tạo nên chất lượng sản phẩm.
Ở đây, công nghệ không phải “chữa lành” sự khuyết tật, mà tăng năng lực, giảm rào cản, và mở ra cơ hội giáo dục, việc làm, giao tiếp, di chuyển và sống độc lập.
Ưu thế của mô hình bao trùm: khi đạo đức và kinh doanh gặp nhau
Một điểm đáng chú ý là các mô hình kinh doanh bao trùm thành công nhất hiện nay đều đạt đến điểm giao nhau giữa giá trị xã hội và giá trị doanh nghiệp. Sự bao trùm không làm giảm hiệu quả kinh doanh, mà tạo ra:
- văn hóa doanh nghiệp mạnh và ổn định hơn,
- thị trường khách hàng mới,
- năng suất tăng nhờ sự đa dạng của tư duy và trải nghiệm sống,
- khả năng đổi mới cao hơn,
- uy tín và trách nhiệm xã hội được củng cố.
Các nghiên cứu kinh tế đều cùng chỉ ra rằng bao trùm người khuyết tật không phải là chi phí – nó là đầu tư chiến lược, mang lại ROI tích cực và bền vững.
Bao trùm là con đường dẫn đến một nền kinh tế biết quan tâm
Những mô hình kinh doanh bao trùm người khuyết tật không chỉ là sản phẩm của thiện chí; chúng là hình ảnh của một nền kinh tế đã trưởng thành, biết nhìn thấy giá trị bên trong sự đa dạng. Khi người khuyết tật được trao quyền để làm việc, sáng tạo, khởi nghiệp hay trở thành khách hàng, doanh nghiệp không chỉ làm điều đúng đắn – mà đang làm điều thông minh.
Công nghệ và kinh doanh chỉ thực sự nhân văn khi chúng mở ra cơ hội công bằng cho tất cả mọi người. Và những mô hình bao trùm thành công trên thế giới đang cho chúng ta thấy điều này không chỉ có thể làm được, mà còn có thể làm rất tốt.
© Bản quyền thuộc về KisStartup. Mọi hình thức sao chép, trích dẫn hoặc sử dụng lại cần ghi rõ nguồn KisStartup.
Tài liệu tham khảo
ERIA – Social Enterprises and Inclusive Societies for Persons with Disabilities
World Economic Forum – Driving disability inclusion is more than a moral imperative — it's a business one
Accenture – The Disability Inclusion Advantage
PMC – Social enterprises and disability inclusion: global models and evidence
Thai Embassy – Disability-Inclusive Business Models
ERIA Research Project – The Role of Social Enterprises in Disability Inclusion
Business and Disability International – Inclusive Workplace Models
Disability:IN – The Business Case for Disability Inclusion
ODEN – Inclusive Business Case Study – City of Ottawa
Danubius University – CSR to Social Enterprise Transition Models
inSuit – People with Disabilities as a Global Niche Market
Royal Thai Embassy – Disability-Inclusive Business Models for an Enabling Environment
FundsforNGOs – Promoting Inclusive Business Models for Disability Rights and Employment
FounderPal – Business Ideas for People with Disabilities
OECD – Supporting Persons with Disabilities in Entrepreneurship
Social Traders Australia – Creating Opportunities for People with Disabilities
Disability Studies Quarterly – Entrepreneurship and Disability
ESN Europe – Social Enterprises for People with Disabilities – Case Studies
UNICEF / Global Disability Summit – Global Disability Innovation Report 2025
Queen’s University – IDD and Inclusive Employment Research
Mashable – Disability Tech Startup Innovation – Remarkable Summit
Remarkable Accelerator – Startup Portfolio
TechRound – Top Disability Tech Startups
Assistive Tech Innovation Portal – Case Studies
CSD SVF – Nine Startups Disrupting Accessibility Tech
Beetroot – Top Assistive Products for Accessibility and Healthcare
ATF Labs – Assistive Technology Startup Portfolio
CPARF – The Future of Disability Tech Startups
TechCrunch – How European Disability Tech Startups Are Leveraging AI
MDA Quest – Inclusive Tech Trailblazers
SocialStory – Startups Transforming Lives with Assistive Technology
BairesDev – Software Supporting People with Disabilities
ODEN – The Disability Inclusion Imperative
e27 – Startups in Southeast Asia Empowering People with Disabilities
Technical.ly – Assistive Tech for People with Disabilities
Dealroom – Top Disability Tech Companies List
AT4D – Assistive Tech for Children and Learning
Forbes – Accessibility 100 List
The Valuable 500 – Corporate Disability Inclusion Initiatives
Business and Disability International – Members and Case Studies
