BaoTrùmSố

Trong vài năm gần đây, người khuyết tật là một trong những nhóm được hưởng lợi rõ rệt nhất từ sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI). Từ ứng dụng đọc chữ thành tiếng, phụ đề tự động, trợ lý giọng nói, tới các nền tảng học tập cá nhân hóa, AI đang mở ra những cánh cửa mới cho tự chủ, học tập, giao tiếp, làm việc và tham gia xã hội.

Nhưng đi cùng cơ hội là rất nhiều câu hỏi: Ai được hưởng lợi trước? Ai bị bỏ lại phía sau? Dữ liệu có công bằng không? Công nghệ có vô tình thay thế luôn cả những chỗ đáng lẽ phải “rất người”?

Bài viết này phân tích ba khía cạnh

1. Lợi ích của AI với từng nhóm khuyết tật.
2. Những cách khai thác AI một cách sáng tạo, chủ động.
3. Các rào cản, rủi ro và nguyên tắc sử dụng an toàn – nhân văn hơn

1. AI đang giúp gì cho từng nhóm khuyết tật?
1.1. Người khiếm thị, thị lực kém

Với người khiếm thị, AI gần như là một “đôi mắt số” thứ hai. Các ứng dụng thị giác máy tính dựa trên AI có thể đọc văn bản, mô tả hình ảnh, nhận diện vật thể, biển báo, khuôn mặt, tiền, màu sắc… và truyền lại thông tin bằng giọng nói hoặc âm thanh. Ứng dụng như Seeing AI của Microsoft hay Lookout của Google đã được cộng đồng người khiếm thị sử dụng rộng rãi để đọc tài liệu, nhận diện vật dụng, quét mã vạch, phân biệt tiền, hỗ trợ di chuyển ngoài đường.

Một số dự án khác, như Project Guideline của Google, cho phép người khiếm thị chạy hoặc đi bộ theo vạch kẻ trên đường chỉ với điện thoại và tai nghe, không cần thêm thiết bị đắt tiền.

Ý nghĩa lớn nhất không chỉ là “đi lại thuận tiện hơn”, mà là cảm giác bớt phụ thuộc vào người khác trong các hoạt động rất đời thường: đọc hóa đơn, chọn quần áo, xem hạn sử dụng, đến lớp, đi làm.

1.2. Người khiếm thính, nghe kém

Với người khiếm thính, AI dần trở thành một “tai thứ hai”. Nhận dạng giọng nói (speech-to-text) kết hợp với phụ đề thời gian thực hỗ trợ việc theo dõi nội dung họp, lớp học, hội thảo, chương trình truyền hình, hoặc trò chuyện nhóm. Nhiều công cụ caption AI như Ava, Otter, hay phụ đề tự động trên các nền tảng họp trực tuyến giúp người nghe kém chủ động hơn trong môi trường số.

Ở mảng phần cứng, thế hệ máy trợ thính dùng AI có thể phân tách tiếng nói và tiếng ồn, tối ưu âm thanh theo môi trường, học dần thói quen nghe của từng người, từ đó giúp trải nghiệm nghe tự nhiên, đỡ mệt hơn.

Khi thông tin không còn bị “lọt mất” vì thiếu phụ đề hoặc âm thanh kém, cơ hội học tập, việc làm và tham gia đời sống cộng đồng được mở rộng đáng kể.

1.3. Người gặp khó khăn về giao tiếp, ngôn ngữ

Với người nói khó, nói ngọng, rối loạn phát âm, bại não, hậu đột quỵ…, giao tiếp thường là một thử thách. Các hệ thống nhận dạng giọng nói thích ứng và ứng dụng giao tiếp tăng cường (AAC) dùng AI cho phép:

• Chuyển giọng nói “không chuẩn” thành văn bản hoặc giọng máy rõ ràng.
• Gợi ý từ và câu tiếp theo, giúp người dùng xây câu nhanh hơn.
• Lưu mẫu giọng để “tái tạo” giọng nói cá nhân khi người đó mất khả năng nói.

Nhờ đó, người dùng có thể trình bày ý kiến trong họp, lớp học, phỏng vấn, hoặc giao tiếp với người lạ mà không cần người đi kèm.

1.4. Người khuyết tật vận động

Với người khó sử dụng tay, khó đứng, khó đi, AI hỗ trợ ở cả cấp độ điều khiển thiết bị và điều khiển môi trường sống.

Xe lăn thông minh dùng camera, cảm biến và AI có thể nhận diện chướng ngại vật, hỗ trợ điều khiển bằng giọng nói, nét mặt hoặc chuyển động mắt; một số dự án như giải pháp HOOBOX Robotics kết hợp nhận diện biểu cảm khuôn mặt để điều khiển xe lăn, giúp người liệt tứ chi di chuyển mà không cần dùng tay.

Trong không gian sống, hệ thống nhà thông minh cho phép bật/tắt thiết bị, điều chỉnh nhiệt độ, ánh sáng, rèm cửa… bằng giọng nói, ứng dụng, hoặc tự động theo lịch, giúp người khuyết tật vận động tăng mức tự chủ trong sinh hoạt hằng ngày.

1.5. Người có rối loạn học tập, ADHD, tự kỷ, tổn thương não

Với các dạng khuyết tật liên quan đến nhận thức, trí nhớ, tập trung, AI có thể trở thành “huấn luyện viên cá nhân” rất kiên nhẫn:

• Đơn giản hóa văn bản dài, tóm tắt hoặc giải thích theo cách dễ hiểu hơn.
• Chia nhỏ nhiệm vụ, gợi ý từng bước cụ thể để hoàn thành công việc.
• Đặt nhắc việc, nhắc lịch, giúp quản lý thời gian và công việc.
• Điều chỉnh tốc độ và hình thức trình bày bài học phù hợp với mức tập trung của từng người.

Nếu được thiết kế đúng cách, những công cụ này giúp người học không bị loại khỏi cuộc chơi chỉ vì “không hợp” với kiểu dạy–học chuẩn hóa.

1.6. Giảm cô lập, tăng kết nối xã hội

AI cũng giúp nhiều người khuyết tật bước vào không gian số dễ hơn: tham gia khóa học trực tuyến, nhóm đồng cảnh, cộng đồng quốc tế, làm việc từ xa, kinh doanh online… Thông qua trợ lý ảo, công cụ hỗ trợ nội dung và nền tảng có tính truy cập cao, người khuyết tật có thêm kênh để kết bạn, học hỏi, trao đổi kinh nghiệm và lên tiếng.

2. Khai thác AI một cách sáng tạo – vượt ra ngoài mức “dùng thử cho biết”

Nếu chỉ dừng lại ở việc hỏi chatbot cho vui, người khuyết tật sẽ bỏ lỡ rất nhiều tiềm năng của AI. Có ít nhất bốn hướng khai thác sâu hơn, mang tính chiến lược và sáng tạo.

2.1. Trở thành nhà sáng tạo nội dung, bất kể hạn chế thể chất
Các mô hình sinh văn bản, hình ảnh, nhạc, video… giúp người khuyết tật sáng tạo nội dung dù thao tác tay kém linh hoạt hoặc khó dùng phần mềm phức tạp.
Người dùng có thể:

• Ra ý tưởng, viết nháp bằng giọng nói, rồi dùng AI chỉnh sửa và hoàn thiện.
• Tạo hình minh họa, poster, video ngắn cho chiến dịch advocacy hoặc kinh doanh nhỏ.
• Kể lại câu chuyện sống chung với khuyết tật, viết blog, sách, khóa học trực tuyến.

AI, trong trường hợp này, không chỉ là công cụ hỗ trợ, mà là bộ khuếch đại tiếng nói, giúp người khuyết tật xuất hiện nhiều hơn trong không gian xã hội và truyền thông.

2.2. Tùy biến tài liệu, giao diện theo cách riêng
Thay vì phải “chịu đựng” những tài liệu khó đọc, giao diện khó dùng, người khuyết tật có thể dùng AI để:

• Tóm tắt, viết lại văn bản theo ngôn ngữ dễ hiểu hơn.
• Chuyển tài liệu thành audio, hoặc thêm mô tả hình ảnh cho người khiếm thị.
• Dịch nhanh sang ngôn ngữ khác để tiếp cận tài nguyên quốc tế.

Các tổ chức, trường học, bệnh viện và cơ quan nhà nước có thể tận dụng AI để tự động tạo phiên bản “dễ đọc–dễ hiểu” (easy-to-read) cho tài liệu quan trọng, góp phần biến “truy cập thông tin” thành quyền thực sự chứ không chỉ là khẩu hiệu.

2.3. “Đo ni đóng giày” công cụ hỗ trợ cho từng cá nhân
AI có thế mạnh trong cá nhân hóa. Một ứng dụng hỗ trợ người tự kỷ, ADHD hoặc chấn thương não có thể:

• Học thói quen, mức độ mệt, khoảng tập trung của từng cá nhân.
• Điều chỉnh nhịp nhắc việc, gợi ý nghỉ ngơi, gợi ý bài tập phù hợp.
• Lưu dữ liệu (ở mức an toàn, đồng thuận) để bác sĩ, nhà trị liệu, gia đình có thể theo dõi tiến triển.

Các nhóm nghiên cứu, startup và tổ chức vì người khuyết tật có thể xây dựng những công cụ nhỏ, chuyên sâu cho từng nhóm thay vì một ứng dụng “cho tất cả”, từ đó tăng hiệu quả và sự gắn bó của người dùng.

2.4. Dùng AI làm đòn bẩy nghề nghiệp và khởi nghiệp
Trong việc làm và kinh doanh, AI có thể đóng vai trò như một “trợ lý chiến lược”:

• Hỗ trợ soạn CV, thư ứng tuyển, mô tả năng lực và nhu cầu hỗ trợ một cách rõ ràng, chuyên nghiệp.
• Chuẩn bị slide, kịch bản phỏng vấn, bài thuyết trình gọi vốn hoặc pitching ý tưởng.
• Phân tích thị trường ngách, hành vi khách hàng online, tối ưu nội dung truyền thông cho sản phẩm/dịch vụ mà người khuyết tật muốn triển khai (ví dụ bán hàng online, tư vấn, dạy học, sáng tác).

Nếu khai thác tốt, AI có thể biến một số hạn chế về di chuyển, thời gian, sức khỏe thành lợi thế của mô hình làm việc linh hoạt trong nền kinh tế số.

3. Rào cản và rủi ro: AI không tự động “tốt” cho mọi người
Dù tiềm năng rất lớn, người khuyết tật đang đối mặt với nhiều rào cản cụ thể khi tiếp cận và sử dụng AI.

3.1. Thiết kế không bao trùm
Nhiều hệ thống AI – từ chatbot, app di động, nền tảng học tập, đến công cụ tuyển dụng tự động – vẫn chưa tuân thủ chuẩn truy cập số (web accessibility). Các vấn đề phổ biến gồm:

• Không tương thích với trình đọc màn hình, không điều khiển được bằng bàn phím.
• Giao diện rối, tương phản kém, font khó đọc, không có mô tả ảnh.
• Không cho người dùng tùy chỉnh tốc độ, cách hiển thị nội dung.

Khi đó, AI – vốn được quảng bá như “công cụ hỗ trợ” – lại trở thành một lớp rào cản mới, khiến người khuyết tật bị loại khỏi những dịch vụ được số hóa.

3.2. Dữ liệu sai lệch và thiên kiến
AI học từ dữ liệu, và nếu dữ liệu thiếu người khuyết tật, hệ thống sẽ khó nhận diện đúng họ. Hậu quả có thể là:

• Hệ thống nhận dạng giọng nói không hiểu giọng nói “không chuẩn” (do bại não, đột quỵ…), làm người dùng gần như “vô hình” với dịch vụ thoại.
• Nhận diện khuôn mặt, dáng đi, cử động khác biệt như “bất thường” và loại ra khỏi các quyết định tích cực (ví dụ hệ thống an ninh, chấm công, truy cập tòa nhà).
• Công cụ đánh giá ứng viên tự động ưu tiên những hồ sơ “chuẩn” theo mẫu lịch sử, khiến người khuyết tật khó vượt qua vòng lọc ban đầu.
• Nếu không được giám sát và hiệu chỉnh, AI rất dễ lặp lại và khuếch đại các dạng phân biệt đối xử đang tồn tại trong xã hội.

3.3. Khoảng cách kỹ năng số và hạ tầng
Ở nhiều nước thu nhập thấp và trung bình, trong đó có Việt Nam, người khuyết tật thường đối mặt với:

• Thiếu thiết bị đủ mạnh (điện thoại, máy tính) để dùng công cụ AI mới.
• Internet không ổn định hoặc chi phí cao.
• Hạn chế về kỹ năng số, tiếng Anh, và thiếu dịch vụ hỗ trợ kỹ thuật.

Trong bối cảnh đó, nói về AI rất dễ trở nên xa vời nếu không đi kèm chính sách hỗ trợ hạ tầng, thiết bị, đào tạo và trợ giúp thực tế.

3.4. Chi phí, ngôn ngữ, quyền riêng tư
Nhiều công cụ trợ năng AI tốt nhất hiện nay:

• Chỉ hỗ trợ tiếng Anh hoặc vài ngôn ngữ lớn, ít có tiếng Việt.
• Thu phí cao, dạng thuê bao, vượt quá khả năng chi trả của nhiều người khuyết tật.

Bên cạnh đó, AI thường thu thập dữ liệu nhạy cảm: giọng nói, khuôn mặt, hành vi, dữ liệu y tế, hồ sơ học tập. Nếu thiếu minh bạch và bảo vệ dữ liệu, người khuyết tật có thể:

• Bị xâm phạm quyền riêng tư,
• Bị dùng dữ liệu cho các mục đích mà họ không đồng ý (ví dụ quảng cáo nhắm mục tiêu, chấm điểm tín dụng, quyết định bảo hiểm).

3.5. Nguy cơ “thay con người bằng máy”
Một rủi ro tinh vi là: vì có AI, một số tổ chức cắt giảm dịch vụ hỗ trợ con người – phiên dịch ngôn ngữ ký hiệu, trợ lý học tập, nhân viên hỗ trợ hòa nhập, tư vấn tâm lý…
Trong khi đó:

• AI không thể thay thế hoàn toàn sự thấu cảm, linh hoạt, khả năng nhận diện tín hiệu cảm xúc phức tạp của con người.
• Với nhiều người khuyết tật, mối quan hệ người–người là yếu tố bảo vệ tinh thần rất quan trọng.

Nếu chỉ nhìn AI như cách “tiết kiệm chi phí nhân sự”, chúng ta rất dễ đánh mất chính những giá trị mà công nghệ đáng lẽ phải phục vụ.
 

4. Nguyên tắc dùng AI an toàn, hiệu quả và nhân văn hơn
Không có công thức hoàn hảo, nhưng có một số nguyên tắc cơ bản:
 

Thứ nhất, bắt đầu từ nhu cầu thật.
 Đừng hỏi “AI làm được gì?”, hãy hỏi “Mình đang gặp khó ở đâu nhất?” – đọc tài liệu, giao tiếp, di chuyển, học tập, xin việc… rồi chọn 1–2 công cụ phù hợp giải quyết đúng vấn đề đó trước.
 

Thứ hai, kết hợp AI với công cụ trợ năng sẵn có.
 Trình đọc màn hình, phần mềm chuyển giọng nói thành văn bản, ứng dụng nhắc việc… nếu kết hợp với chatbot, công cụ tóm tắt, sinh nội dung, sẽ mạnh hơn nhiều so với dùng rời rạc.

Thứ ba, yêu cầu thiết kế bao trùm.
 Khi sử dụng dịch vụ của trường học, bệnh viện, doanh nghiệp, cơ quan nhà nước, cá nhân và tổ chức người khuyết tật có thể – và nên – yêu cầu nhà phát triển tuân thủ chuẩn truy cập, thử nghiệm với người dùng khuyết tật và công bố thông tin về cách họ xử lý dữ liệu.

Thứ tư, xây kỹ năng số từng bước.
 Không cần trở thành chuyên gia AI, nhưng nên hiểu cách đặt câu hỏi, cách kiểm tra lại thông tin, cách xuất–xóa dữ liệu, cách nhận biết rủi ro bảo mật. Nhiều chương trình đào tạo kỹ năng số cho người khuyết tật đang được triển khai bởi trường đại học, doanh nghiệp và tổ chức quốc tế, đặc biệt tại các nước như Việt Nam.

Thứ năm, giữ con người ở trung tâm.
 Dù AI có giỏi đến đâu, các mối quan hệ với gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, giáo viên, nhân viên hỗ trợ… vẫn là nền tảng của một cuộc sống khỏe mạnh. AI nên là phần bù, không phải người thay thế.
AI là công cụ – người khuyết tật phải là người cầm lái
AI có thể là cánh tay nối dài, là đôi mắt, là cuốn sổ tay thông minh, là chiếc micro khuếch đại tiếng nói cho người khuyết tật. Nhưng để điều đó trở thành hiện thực một cách công bằng, chúng ta cần vừa háo hức với cơ hội, vừa tỉnh táo với rủi ro.

Khi người khuyết tật được ngồi vào bàn – tham gia thiết kế, thử nghiệm, giám sát và ra quyết định về AI – công nghệ sẽ có nhiều cơ hội hơn để thực sự trở thành công nghệ vì con người, chứ không chỉ là công cụ “cho đẹp báo cáo”.

© Bản quyền thuộc về KisStartup. Mọi hình thức sao chép, trích dẫn hoặc sử dụng lại cần ghi rõ nguồn KisStartup.

Tài liệu tham khảo
Neuronav – How AI can help people with disabilities
Every Learner Everywhere – How AI in assistive technology supports students and educators with disabilities
UNDP – AI revolution: Is it a game changer for disability inclusion?
Clifford Chance – Inclusive AI for people with disabilities: key considerations
MIT Technology Review – AI is making the world more accessible for people with disabilities
AT&T Accessibility – How AI helps accessibility
ScienceDirect – Generative AI support for disabled students
White Rose – Use of generative AI by disabled students
Connected Prof – Taking note: AI tools and accessibility
AIOps Group – AI and disability inclusion
Business Disability Forum – AI and new technologies – Technology Toolkit
Stanford Accelerate Learning – What does AI mean for learners with disabilities?
OECD – Using AI to support people with disability in the labour market
Every Learner Everywhere – Accessible AI requires involving people with disabilities
PMC – Ethical and social implications of AI for persons with disabilities
Premier Science – Bias and fairness in AI for disability inclusion
Nordic Welfare Centre – AI for all: inclusive technology is a collective responsibility
World Economic Forum– Generative AI holds potential for people with disabilities
AMBA/BGA – Generative AI’s potential pros and cons for students with a disability
Towards Data Science – Disability, accessibility and AI