Dòng tiền carbon

Hạt lúa quen mà lạ: khi câu chuyện phát triển của Việt Nam bước sang bài toán “xanh” và phát thải thấp

Cuối năm, khi nhịp sống chậm lại, KisStartup thường chọn nghĩ về những điều rất quen. Hạt lúa là một trong số đó. Quen đến mức tưởng như ai cũng hiểu, nhưng cũng lạ vì mỗi năm, hạt lúa lại bị đặt vào một bài toán mới.

Ngày trước, bài toán của lúa là được mùa – làm sao đủ ăn, đủ no trong những năm tháng hậu chiến. Sau đó là được giá – khi Việt Nam từng bước ổn định sản xuất, mở cửa thị trường. Rồi đến đủ chuẩn xuất khẩu – khi hạt gạo Việt Nam rời cánh đồng để bước vào những thị trường khó tính trên thế giới. Và hôm nay, lúa bước sang một bài toán khác: lúa phải xanh. Xanh theo nghĩa có thể đo được phát thải, truy xuất được quy trình, chứng minh được giảm khí mê-tan, và thậm chí, trong tương lai gần, có thể gắn với dòng tiền carbon.

Nhìn lại lịch sử, hạt lúa đã cùng người Việt đi qua một hành trình dài. Từ một quốc gia thiếu lương thực sau chiến tranh, Việt Nam đã trở thành một trong những nước xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới, góp phần bảo đảm an ninh lương thực toàn cầu. Đó là thành quả của sự cần cù, của cải tiến kỹ thuật, của chính sách đúng thời điểm. Nhưng chính hành trình ấy cũng để lại những bài toán mới: đất đai suy kiệt, nước ngọt ngày càng khan hiếm, phát thải khí nhà kính từ ruộng lúa trở thành một phần không nhỏ trong tổng phát thải nông nghiệp [1], [2].

Khi hạt lúa được nhìn bằng một lăng kính khác

Trong nhiều thập kỷ, chuỗi giá trị lúa gạo vận hành theo logic khá đơn giản: đầu vào – năng suất – sản lượng – xuất khẩu. Giá trị chủ yếu được tính bằng tấn. Nhưng khi biến đổi khí hậu trở thành vấn đề toàn cầu, và các thị trường bắt đầu hỏi về dấu chân carbon của từng sản phẩm, hạt gạo không còn chỉ là một loại hàng hóa. Nó mang thêm một lớp giá trị mới: cách nó được tạo ra.

Vì thế, “lúa phát thải thấp” không chỉ là một khái niệm kỹ thuật. Đó là một sự dịch chuyển trong tư duy phát triển. Thay vì hỏi “làm sao trồng được nhiều hơn”, câu hỏi trở thành “làm sao trồng thông minh hơn, ít phát thải hơn, và vẫn bảo đảm sinh kế cho nông dân”.

Ở Việt Nam, các công nghệ cho lúa phát thải thấp thực ra không thiếu. Ở “bên trong hạt giống”, nhiều viện nghiên cứu đã ứng dụng công nghệ sinh học và chọn giống tiên tiến để tạo ra các giống lúa ít phát thải mê-tan, đồng thời thích ứng tốt hơn với hạn, mặn và điều kiện khí hậu cực đoan [3], [4]. Ở “bên ngoài cánh đồng”, các quy trình canh tác như gieo sạ thưa, bón phân cân đối, sử dụng phân hữu cơ – sinh học và đặc biệt là tưới ngập khô xen kẽ (AWD) đã cho thấy khả năng giảm đáng kể phát thải, tiết kiệm nước và chi phí đầu vào, trong khi năng suất vẫn được duy trì hoặc cải thiện [5], [6].

Song song với đó là những nỗ lực số hóa: cảm biến mực nước, ứng dụng quản lý ruộng, nhật ký điện tử, các công cụ khuyến nông số. Những công nghệ này giúp biến kinh nghiệm canh tác thành quy trình có thể đo lường và kiểm chứng [1], [7].

Khoảng trống không nằm ở công nghệ, mà ở thị trường

Vấn đề lớn nhất hiện nay không phải là thiếu giải pháp kỹ thuật, mà là thiếu cơ chế thị trường đủ rõ để biến phát thải thấp thành giá trị kinh tế thực sự. Khi chưa có hệ thống đo đạc – báo cáo – thẩm định (MRV) đủ tin cậy ở quy mô ruộng và vùng nguyên liệu, “phát thải thấp” rất khó trở thành một thuộc tính thương mại [8]. Khi dữ liệu còn rời rạc, nằm trong sổ tay, báo cáo giấy hoặc trí nhớ của cán bộ kỹ thuật, chuỗi giá trị không thể chứng minh với người mua quốc tế rằng hạt gạo này thực sự xanh.

Quan trọng hơn, khi cơ chế chia sẻ lợi ích từ carbon chưa rõ ràng, nông dân và hợp tác xã khó có động lực mạnh mẽ để thay đổi tập quán canh tác vốn đã ăn sâu qua nhiều thế hệ [2], [9]. Công nghệ vì thế dễ bị “kẹt” ở mô hình thí điểm, chưa trở thành thực hành phổ biến.

Cơ hội để thiết kế lại chuỗi giá trị hạt gạo

Tuy vậy, cuối năm 2025 cũng mang đến những tín hiệu đáng chú ý. Các chương trình lúa chất lượng cao, phát thải thấp đang được triển khai trên quy mô lớn; tín dụng xanh bắt đầu gắn với chuỗi lúa gạo; và câu chuyện rơm rạ đang được nhìn lại như một nguồn tài nguyên thay vì thứ phải đốt bỏ [5], [10], [11].

Từ góc nhìn của KisStartup, đây là thời điểm phù hợp để nghĩ về hạt lúa không chỉ như một sản phẩm nông nghiệp, mà như trung tâm của một hệ sinh thái giá trị mới. Trong hệ sinh thái đó, giá trị không chỉ đến từ gạo, mà còn từ dữ liệu canh tác, từ phát thải được cắt giảm, từ đất đai được phục hồi, và từ những dòng tài chính mới như tín dụng xanh hay thị trường carbon.

Những mô hình kinh doanh mới đang dần lộ diện: doanh nghiệp xây dựng thương hiệu gạo phát thải thấp gắn với dữ liệu và truy xuất; các đơn vị cung cấp dịch vụ MRV cho hợp tác xã; nền tảng số kết nối nông dân – doanh nghiệp – ngân hàng – tổ chức chứng nhận; hay các mô hình kinh tế tuần hoàn biến rơm rạ thành phân hữu cơ, vật liệu sinh khối, vừa tạo doanh thu, vừa giảm phát thải [8], [10], [11].

Trở lại với đất, nhưng bằng công nghệ

Ở một tầng sâu hơn, câu chuyện lúa phát thải thấp cũng là câu chuyện người Việt quay lại nhìn đất đai bằng một thái độ khác. Không chỉ là khai thác, mà là chăm sóc. Không chỉ là lấy đi, mà là hoàn trả. Đất khỏe thì cây mới khỏe, nước sạch thì lúa mới bền, và hệ sinh thái nông thôn mới có tương lai cho con cháu.

Sự cần cù và sáng tạo đã giúp Việt Nam đi rất xa cùng hạt lúa. Nhưng trong bối cảnh mới, chỉ cần cù là chưa đủ. Cần thêm những công nghệ đột phá, những mô hình kinh doanh mới, và một tư duy thị trường đủ tinh tế để biến giá trị môi trường thành giá trị kinh tế bền vững.

Hạt lúa vì thế vẫn quen, nhưng cũng rất lạ. Quen vì nó gắn với bữa cơm mỗi ngày. Lạ vì hôm nay, trong từng bông lúa đã thấp thoáng những câu chuyện của dữ liệu, của carbon, của công nghệ và của tương lai phát triển xanh.

Kết thúc năm 2025, KisStartup tin rằng nếu làm đúng, hạt gạo Việt Nam không chỉ đi xa vì ngon và dẻo, mà còn vì có thể chứng minh mình được trồng một cách tử tế với đất, với nước và với khí hậu. Và đó có lẽ là một trong những di sản quan trọng nhất mà thế hệ hôm nay có thể để lại cho thế hệ sau.

© Bản quyền thuộc về KisStartup. Mọi hình thức sao chép, trích dẫn hoặc sử dụng lại cần ghi rõ nguồn KisStartup.

Tài liệu tham khảo 
[1] Khuyến nông Việt Nam, “Công nghệ tạo đột phá cho Đề án 1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp,” 2025.
[2] Bộ Nông nghiệp và Môi trường, “Giảm phát thải khí mê-tan trong canh tác lúa ở Việt Nam,” 2024–2025.
[3] HATRI, “Ứng dụng công nghệ tiên tiến chọn giống lúa phát thải khí mê-tan thấp,” 2024.
[4] MARD, “Giống lúa mới phát thải ít mê-tan phục vụ thích ứng biến đổi khí hậu,” 2025.
[5] Báo Chính Phủ, “Công nghệ mở đường cho sản xuất lúa chất lượng cao, phát thải thấp ở ĐBSCL,” 2025.
[6] Năng lượng Sạch Việt Nam, “Nhân rộng mô hình canh tác lúa phát thải thấp,” 2025.
[7] Thiên nhiên & Môi trường, “Ứng dụng công nghệ số trong quản lý canh tác lúa,” 2024.
[8] VJOL, “Đo đạc – báo cáo – thẩm định (MRV) phát thải trong nông nghiệp,” 2024–2025.
[9] Báo Kiểm Toán, “Sản xuất lúa chất lượng cao gắn với bảo vệ môi trường,” 2025.
[10] VOV, “Đánh thức giá trị rơm rạ trong hành trình canh tác lúa phát thải thấp,” 2025.
[11] Agribank, “Tín dụng xanh cho phát triển lúa gạo phát thải thấp,” 2025.